Kościół św. Mikołaja w Grójcu

Grójec to jeden z najstarszych ośrodków południowego Mazowsza. Mimo, że w dokumentach Grodziec - dziś Grójec - wzmiankowany jest po raz pierwszy w roku 1234, to najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z VII w. p.n.e.

Prawdopodobnie na wzniesieniu, gdzie dziś znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja, istniała słowiańska gontyna - być może zbudowana z głazów grota z posągiem bóstwa, świętym ogniem i wyrocznią. To tu w czasach wczesnopiastowskich powstała osada grodowa. W XI wieku gród stał się siedzibą kasztelana.

Ziemie mazowieckie do państwa wielkopolskich Polan zostały przyłączone prawdopodobnie już w I połowie X wieku. Po chrzcie Mieszka I północne Mazowsze wcielono do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. W grodzie na miejscu słowiańskiej gontyny zbudowano kościół chrześcijański, zapewne drewniany.



Biskupstwo w Grójcu

Niektórzy historycy Kościoła w Polsce - m.in. ks. Józef Nowacki z Poznania, wysuwają tezę, że w 1075 Grójec stał się siedzibą biskupstwa południowo - mazowieckiego. Po utworzeniu biskupstwa kujawskiego w Kruszwicy w 1013 roku, przeniesionego później do Włocławka, tereny Mazowsza zostały oddzielone od swoich stolic biskupich. W konsekwencji, w części północnej powstało w 1075 roku istniejące do dziś biskupstwo w Płocku. Podobna sytuacja mogła mieć miejsce na terenach południowych, należących do diecezji poznańskiej.
Biskupstwo mazowieckie, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, miało ponownie zostać włączone do biskupstwa poznańskiego. W jego miejsce powstał archidiakonat mazowiecki z siedzibą w Grójcu.

Niestety z braku źródeł wszystkie dotychczasowe odpowiedzi na pytania związane z tymi zagadnieniami obracają się w kręgu spekulacji, przypuszczeń i hipotez.

Archidiakonat mazowiecki

Pewne jest, że w roku 1245 z woli księcia mazowieckiego Konrada I siedzibę archidiakonatu mazowieckiego - jednostki administracji kościelnej, złożonej z kilku diakonatów - przeniesiono z Grójca do Czerska.

Archidiakonat mazowiecki był dość dużą enklawą diecezji poznańskiej i znacznie od niej odległą - pod Ciążeniem dzieliło go od granicy około 135 km, a rozciągając się aż do Liwa jego kraniec oddalił się od macierzystej diecezji o dalsze 180 km.

Według Władysława Abrahama archidiakonat utworzony został jako ośrodek misyjny przyznany diecezji poznańskiej tytułem rekompensaty za wykrojony z niej obszar nowej diecezji lubuskiej. Natomiast Stanisław Łaguna wyraził pogląd, że tereny te nieprzerwanie należały do diecezji poznańskiej od chwili jej powstania w 968 roku.

Inni przypuszczają, że związek archidiakonatu z diecezją poznańską ma swój początek w zamieszkach po śmierci Mieszka II (1034) i w tzw. reakcji pogańskiej, które spowodowały ucieczkę wielu Wielkopolan z Poznańskiego na spokojne w tym czasie południowe Mazowsze.

Terytorium archidiakonatu przynależne było do biskupstwa poznańskiego aż do roku 1793, czyli do drugiego rozbioru Polski.

Grójecka świątynia

Na początek XI wiek prawdopodobnie należy datować pierwszy - zapewne drewniany - kościół grodowy. Podniesiony on został do rangi kolegiaty, przy której rezydował prepozyt i dwóch kanoników.

Parafia grodowa powstała prawdopodobnie na początku XII wieku. W latach 1241 - 1242 jej proboszczem był Przedpełk, zwany też Fulko z rodu Półkoziców z Małopolski. Jest to pierwsza postać związana z Grójcem występująca w źródłach pisanych. Istnieje jeszcze wzmianka o dwóch kanonikach sprzed 1249 r. - Baldwinie i Racławie. W 1134 roku wymurowano pierwszy romański kościół w miejscu uprzednio rozebranego drewnianego.

Prawdopodobnie z fundacji księcia mazowieckiego, Janusza Starego, powstała nowa jednonawowa, orientowana na wschód gotycka świątynia. Budowę prezbiterium zakończono w roku 1398, a całego kościoła w roku 1480.

W latach 1520 – 1530 kościół gruntownie rozbudowano. W 1599 roku z fundacji miejscowego proboszcza Wawrzyńca Pindoviusa dobudowano boczną kaplicę świętej Anny, a drugą zapewne w XVII w. Na początku XVII wieku powstała murowana zakrystia i dzwonnica.

Podczas potopu szwedzkiego kościół został obrabowany i spalony. Odbudowany w 1746 roku. Niestety już na początku XIX wieku był w bardzo złym stanie technicznym. Remontowany i upiększany w latach 1828, 1833 i 1868 dzięki staraniom Kazimierza Celińskiego – proboszcza i dziekana grójeckiego. Rozebrano wówczas wieże od strony zachodniej.

Kościół ucierpiał w pierwszych dniach II wojny światowej. Odbudowany został już w grudniu 1939 roku, ale prace wykończeniowe trwały jeszcze latami.

Obecny wystrój i wyposażenie

Gotycka świątynia św. Mikołaja zbudowana jest z cegły w układzie polskim, z użyciem kamieni polnych w podmurówce. Zachodnia fasada i kaplice otynkowano. Na południowej stronie kościoła znajduje się zegar słoneczny z datą 1621 i łacińską inskrypcją. Nad głównymi drzwiami tablica dewocyjna z XVII w. z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty.

Wewnątrz kościoła wejście z prezbiterium do zakrystii (dawnego skarbczyka), ozdobione gotyckim portalem z drzwiami z XVI -XVII wieku.

W kaplicach i dawnym skarbcu sklepienia kolebkowe. W zakrystii strop belkowany. Od strony zachodniej chór muzyczny drewniany wsparty na dwóch słupach. Dachy dwuspadowe, kryte blachą.

W ołtarzu głównym z 1870 roku obraz Chrystusa Ukrzyżowanego. Na ścianie po lewej stronie ołtarza późnogotycki krucyfiks.

Z lewej strony Ołtarz Matki Bożej Różańcowej, z prawej Ołtarz Św. Anny.

W lewej nawie kaplica św. Mikołaja, a w prawej Matki Bożej Częstochowskiej.

Wśród zabytków znajdujemy chrzcielnicę z piaskowca  z datą 1482, znakiem kamieniarza i herbem Półkozic fundatora. Przy niej ochrzczono Piotra Skargę. według miejscowej tradycji rycerze idący na wojnę ostrzyli o nią swoje miecze.

Z XVII w. pochodzi marmurowa chrzcielnica z puklowaną czaszą, z herbem Półkozic i inicjałami Fundatora A W D P G.

Na pierwszą ćwierć wieku XVII datowana jest późnorenesansowa ambona odnowiona w r. 1886 przez Walentego Jodłowskiego i ponownie odrestaurowana z częściowymi uzupełnieniami w r. 1940.

Przy kościele, na miejscu murowanej z 1603 roku, stoi drewniana dzwonnica wybudowana w 1889 roku.

W świątyni umieszczono tablicę inskrypcyjną ks. Piotra Skargi z 1855 roku ufundowaną dla upamiętnienia fundacji szpitala grójeckiego.

Marcin Grzędowski

POZNAJ NASZ KOŚCIÓŁ - opracował Rafał Nowicki

  • Przed budową kościoła św. Mikołaja był tam inny kościół +

    Przed budową kościoła św. Mikołaja był tam inny kościół

    Budowa kościoła św. Mikołaja została ukończona w 1480 roku.

    Na miejscu budowy obecnego kościoła gotyckiego został rozebrany kamienny kościół romański, który wzniesiono prawdopodobnie w 1134 roku. Zachowały się jednak relikty tego kościoła, które umożliwiają odtworzyć zarys fundamentów i przybliżony wygląd. Są to: krypta grobowa, zlokalizowana pierwotnie pod prezbiterium kościoła romańskiego (obecnie pod zakrystią kościoła gotyckiego); prawdopodobnie mógł być w niej pochowany dobrodziej i budowniczy świątyni. Podczas badań archeologicznych w 1976 roku, odkryto fragmenty ceramicznej posadzki dawnego kościoła romańskiego oraz kamienny mur fundamentowy o szerokości 1.1 m w odległości 2.1 m od północnej ściany kościoła św. Mikołaja – obecnie przykryty murawą.

  • Tablica memoratywna nad wielkimi drzwiami +

    Tablica memoratywna nad wielkimi drzwiami

    Tablica memoratywna nad drzwiami wejściowymi do kościoła jest płaskorzeźbą przedstawiającą Chrystusa ukrzyżowanego i dwie postacie stojące po bokach: Matkę Boską i św. Jana Ewangelistę.

    U dołu tablicy znajduje się napis w języku łacińskim: Pójdźcie do mnie wszyscy, którzy jesteście zranieni grzechami, a ja uleczę wsze rany. Rok 162/?/. W trójkątnej części tablicy znajduje się słońce oraz litery S i P, które są inicjałami imienia i nazwiska zmarłego. W tym czasie burmistrzem miasta był Grzegorz Pindowicz, a proboszczem jego brat Wawrzyniec Pindowicz. Prawdopodobnie zmarłym, którego inicjały znajdują się na tablicy był ojciec Wawrzyńca i Grzegorza. Został on pochowany w honorowym miejscu u szczytu prezbiterium. Początkowo tablica znajdowała się na zewnętrznej, wschodniej ścianie apsydy; później około 1920 r została umieszczona nad wielkimi drzwiami.

  • Zegar słoneczny +

    Zegar słoneczny

    Na południowej ścianie kościoła ks. Wawrzyniec Pindowicz wymurował okrągły, piaskowcowy zegar słoneczny w 1621 r.

    Na środku tarczy znajduje się słońce, a na obwodzie skala godzinowa oraz inskrypcja w języku łacińskim zaczerpnięta z Nowego Testamentu: Czuwajcie, bo nie znacie dnia ani godziny. R.P. 1621. Dokładnie ze środka zegara wystaje gnomon - prosty pręt, którego cień padający na zegar wyznacza godzinę. Zarówno zegar słoneczny jak i tablica memoratywna nad wielkimi drzwiami zostały wykonane w tym samym czasie i przez tego samego artystę.

  • Pod zegarem słonecznym +

    Pod zegarem słonecznym

    Pod zegarem słonecznym, w dolnej części muru, zachowała się prostokątna płyta epitafijna (nagrobkowa) z szarego marmuru poświęcona Teodozji Raczyńskiej zmarłej w 1817 r w wieku 19 lat.

    Był to jeden z ostatnich pochówków na cmentarzu przykościelnym; później cmentarz został przeniesiony na ul. Mszczonowską. W chwili obecnej napisy znajdujące się na płycie są w złym stanie i bardzo ciężko jest je odczytać. Znajduje się tam ,,poezja” następującej treści:

     

    Teodozji Raczyńskiej.
    Matka i siostry co Cię utraciły,
    Roniąc w tęsknocie łez gorzkich potoki,
    O Teodozjo! tym głazem pokryty,
    W smutku bez granic, ach! w ciężkiej żałobie,
    Stąd nam się tylko źródło ulgi sączy,
    Że Cię śmierć blada w zimnym składa grobie,
    A Bóg i wieczność na zawsze nas złączy,
    Urodziła się d. 20 lipca 1797
    Umarła d. 2 stycznia 1817 roku.

  • Przy zachodniej ścianie kościoła znajdowała się wieża +

    Przy zachodniej ścianie kościoła znajdowała się wieża

    Przy zachodniej ścianie kościoła, od strony drzwi wejściowych, stała wieża ceglana z zegarem i dwoma dzwonami.

    Jeden dzwon został wykonany około 1570 r w Warszawie, a drugi w 1751 r w Gdańsku. W 1833 r wieża została rozebrana, ponieważ osuwała się i groziła zawaleniem. Wykonano wówczas nową elewację, w której nad wielkimi drzwiami wybito dwa okna: ostrołukowe i okrągłe. W nowej elewacji widoczne są ślady po wieży w postaci dwu pasów o szerokości równej grubości ścian. Przed rozbiórką zegar mechaniczny znajdujący się na wieży został sprzedany do Góry Kalwarii. Oba dzwony zdjęte z wieży zawieszono później w drewnianej dzwonnicy wybudowanej w 1889 r przed kościołem. W 1914 r dzwony zostały zabrane przez Rosjan i przetopione na działa.

  • Drewniany krucyfiks +

    Drewniany krucyfiks

    Jednym z najcenniejszy zabytków kościoła św. Mikołaja jest drewniany krucyfiks z około 1520 r.

    Nieznany jest artysta oraz miejsce powstania rzeźby. Rzeźba Chrystusa ukrzyżowanego jest niemal naturalnej wielkości. Na głowie znajduje się cierniowa korona, a wyżej tabliczka z literami: INRJ – Jesus Nasarenus Rex Judeorom (Jezus Nazarejczyk Król Żydowski). Na prawym boku Jezusa widoczny jest ślad przebicia włócznią. Krucyfiks był wypożyczany na wystawy w kraju i za granicą. W 1962 r był eksponowany w Muzeum Narodowym w Warszawie, a około 1977 r na wystawie Złoty Wiek w Polsce w jednym z zamków w Austrii. W kościele św. Mikołaja krucyfiks znajdował się na wewnętrznej, wschodniej ścianie prezbiterium, gdzie razem z namalowanymi po jego bokach dwiema postaciami tworzył ołtarz freskowy. W 1870 r krucyfiks został przeniesiony na zewnątrz kościoła i zamocowany we wnęce okiennej na wschodniej ścianie. W latach osiemdziesiątych figura Chrystusa została przeniesiona do prezbiterium i umieszczona między oknami ściany południowej.

  • Podczas II wojny światowej kościół św. Mikołaja został zbombardowany +

    Podczas II wojny światowej kościół św. Mikołaja został zbombardowany

    Podczas II wojny światowej 6 września 1939 r w godzinach porannych spadły dwie bomby na kościół św. Mikołaja.

    Pierwsza wybuchła na skwerze przed dzwonnicą, a druga przebiła dach i wybuchła w lewej części nawy przy ołtarzu św. Mikołaja (obecnie ołtarz z obrazem Matki Boskiej Różańcowej). W wyniku eksplozji została zniszczona posadzka, uszkodzony ołtarz i ambona, pęknięty mur kościoła, pokaleczona tablica poświęcona Piotrowi Skardze, potłukły się częściowo stacje Drogi Krzyżowej oraz wypadły witraże z okien. Udało się jednak zebrać potrzebne fundusze i materiały na naprawę dachu, tak że 8 grudnia 1939 r w kościele były odprawiane nabożeństwa. Ołtarz z olejnym obrazem św. Mikołaja został poważnie uszkodzony i nie odbudowany. Na jego miejscu 8 grudnia 1943 r stanął nowy ołtarz z olejnym obrazem Matki Boskiej Różańcowej.

  • Zabytkowy krucyfiks stanowił kiedyś ołtarz główny +

    Zabytkowy krucyfiks stanowił kiedyś ołtarz główny

    Krucyfiks, który znajduje się obecnie na południowej ścianie prezbiterium, między dwoma oknami, stanowił kiedyś główny ołtarz freskowy na wschodniej ścianie prezbiterium wraz z namalowanymi po jego bokach dwiema postaciami.

    W 1870 r usunięto krucyfiks i wstawiono drewniany, neogotycki ołtarz składający się z trzech pól. W środkowej części umieszczono olejny obraz przedstawiający Chrystusa ukrzyżowanego, który został namalowany w 1868 r przez Rafała Hadziewicza. W bocznych polach ołtarza postawiono drewniane figury świętych Piotra i Pawła. Ołtarz był pomalowany na kolor jasno mleczny i bogato zdobiony. W 1956 r wymieniono ołtarz główny na nowy, również drewniany, który zachował się do dnia dzisiejszego. Ze starego ołtarza pozostawiono tylko obraz Hadziewicza ze sceną ukrzyżowania oraz figury świętych Piotra i Pawła. W czasie wymiany ołtarza głównego w 1956 r odsłonięto ścianę wschodnią prezbiterium, na której odnaleziono ślady pionowej belki krzyża i dwie mocno uszkodzone postacie, które kiedyś przed 1870 r tworzyły ołtarz freskowy.

  • Zabytkowa ambona znajdowała się kiedyś w innym kościele +

    Zabytkowa ambona znajdowała się kiedyś w innym kościele

    Przy pierwszym filarze w prawej nawie znajduje się drewniana, późnorenesansowa ambona z początku XVII wieku.

    Ma wieloboczny korpus z figurą Chrystusa Salwatora oraz czternaście figur apostołów i ewangelistów umieszczonych w niszach muszlowych. Nad amboną znajduje się baldachim ze stojącą na nim figurą św. Jana Chrzciciela i dwoma aniołami trzymającymi tarcze z napisem: Kto z Boga jest. Słów bożych słucha. Przepołowiona na styku z filarem figura św. Filipa może wskazywać na to, że ambona została zaprojektowana dla innego kościoła, a tu została przeniesiona. Prawdopodobnie ambona mogła zostać sprowadzona z kościoła Dominikanów w Warce, który został rozebrany w 1859 r. Przypuszczenie to potwierdza informacja, że w 1868 r ambona była odnawiana w Grójcu. W czasie montażu okazało się, że nie pasuje do filaru i wtedy postanowiono przepołowić figurkę św. Filipa. 6 września 1939 r ambona została uszkodzona w wyniku bombardowania kościoła. W 1940 r została częściowo naprawiona.

  • Chrzcielnica +

    Chrzcielnica

    Najstarszym i najcenniejszym ruchomym zabytkiem w kościele św. Mikołaja jest gotycka chrzcielnica przeznaczona na wodę święconą.

    Została wykonana z białego piaskowca w kształcie kielicha. Czasza jest podzielona na osiem pół. Siedem pól zostało ozdobionych dekoracją maswerkową, a na ósmym umieszczono tarczę z herbem Półkozic fundatora. Pod herbem znajduje się podpis kamieniarza, który wykonał chrzcielnicę. Niżej zanotowano datę powstania chrzcielnicy – 1482 r. Wierzch czaszy chrzcielnicy posiada nieregularny brzeg spowodowany prawdopodobnie ostrzeniem szabel przez żołnierzy szwedzkich w czasie ich pobytu w Grójcu w 1655 lub 1656 r. Prawdopodobnie chrzcielnica mogła kiedyś stać w prezbiterium. Przy niej zapewne był ochrzczony ks. Piotr Skarga urodzony 2 lutego 1536 r w Grójcu. Obecnie znajduje się ona przy kruchcie, po prawej stronie i spełnia rolę kropielnicy.

  • 1
  • 2